Х1окху урокехь 1амор ю цхьалхе а, чолхе а предложенеш, уьш вовшех муха
къаьста а хьовсур ду.
Шена чохь цхьа грамматически лард йолчух цхьалхе предложени олу.
Масала: Т1ееара самукъане б1аьсте.
(Х1ун дира?) т1ееара — иза кху предложенехь сказуеми ду.
Т1ееара (Х1ун?) б1аьсте — иза подлежащи ду.
Т1ееара б1аьсте грамматически лард ю.
Кху предложенехь цхьа грамматически лард ю, цундела х1ара цхьалхе предложени ю.
Шиъ я цул сов цхьалхе предложени вовшахкхетарца кхоллаеллачух чолхе предложени олу. Масала:
Боьра чу воьссира Ахьмад, жимачу хих дехьавелира иза.
Кху предложенехь воьссира сказуеми хуьлу,
Ахьмад подлежащи хуьлу;
Цхьа грамматически лард ю.
Дехьавелира – сказуеми ду, иза – подлежащи ду; шолг1а грамматически лард билгалъяьккхина.
Х1окху предложенехь шиъ цхьалхе предложени ю. Уьш вовшех запятойца къастайо. Х1ора цхьалхечу предложенехь шен грамматически лард ю. Х1ара предложени чолхе ю.
Х1инца Рашидов Шаидан цхьана стихотворенин кийсак д1аеша, хьовса, х1ун предложени ю кхузахь ялийнарг.
«Чов хилла латта»
Йийшина исбаьхьа хьаннаш,
Херцаш ду кураллин лаьмнаш,
Молхано еттина аре,
Сан латта, гуш яц хьан кхане.
(Рашидов Ш.)
Талла х1ара предложени:
(Х1ун дина?) йийшина – сказуеми ду;
(Х1ун?) хьаннаш – подлежащи
(Йийшина исбаьхьа хьаннаш — хьалхара цхьалхе предложени)
(Х1ун деш ду?) херцаш ду – сказуеми;
(Х1ун?) лаьмнаш – подлежащи
(Херцаш ду кураллин лаьмнаш — шолг1а цхьалхе предложени)
(Х1ун дина?) еттина – сказуеми ду;
(Стен?) молхано – подлежащи
(Молхано еттина аре — кхоалг1а цхьалхе предложени)
(Х1ун деш яц?) гуш яц – сказуеми ду;
(Х1ун?) Кхане – подлежащи
(Сан латта, гуш яц хьан кхане — йоьалг1а цхьалхе предложени)
Х1ара чолхе предложени ю, еа цхьалхечу предложених лаьтташ.
Кхид1а, тема т1е а ч1аг1ъеш, цхьана предложенина синтаксически къастам бийр бу вай.
Доттаг1ий т1еэца ахь, уьш карор бу хьуна.
(Х1ун де?) Т1еэца — сказуеми; (хьан?) ахь — подлежащи; (муьлш?) доттаг1ий — нийса кхачам.
(Х1ун хир ду?) карор бу — сказуеми; (хьанна?) хьуна — подлежащи; (муьлш?) уьш — нийса кхачам.
Предложени чохь шиъ грамматически лард ю, цундела иза шина цхьалхечу предложених лаьтташ йолу чолхе предложени ю.
Вайна хии:
— Предложенеш хуьлу цхьалхе а, чолхе а;
— Цхьалхе предложени чохь цхьа грамматически лард хуьлу;
— Чолхе предложени шина я масех цхьалхечу предложених лаьтта.
1амийнарг т1еч1аг1деш, еша 5-чу классан нохчийн меттан учебник т1ера
19-г1а бакъо. Цу т1ехь урок ерзайо. 1одика йойла шун! Марша 1ойла!
Пайдаэцна литература:
1. В.А. Янгульбаев, Ж. М. Махмаев «Нохчийн мотт-5 класс» Грозный ГУ «Книжное издательство 2011 шо»
2. Эсхаджиев Я. У. «Юккъерачу школехь нохчийн меттан орфографи а, пунктуаци а 1амор» 5-11 классашна. Грозный Издательство «Арфа-Пресс» 2012 шо.
3. Эдилов С.Э. «Самукъане грамматика» 5-11 классашна. Соьлжа-г1ала 2012 шо.
4. Эдилов С.Э. «Нохчийн меттан синтаксисан практикум» Соьлжа-Г1ала Издательство «Арфа-Пресс» 2011 шо.
5. Исмаилов А. «Дош» Соьлжа-г1ала 2005 шо.
6. «Пхьармат» Нохчийн фольклор.Этнографи. № 1 1992 , аг1о 50-53.
7. Халидов А.И. «Нохчийн метта1илман терминийн луг1ат»/Грозный: «ГУП «Книжное издательство», 2012 шо.
Урок кечйинарш:
Хунарикова Петимат Ароновна
Исраилова Луиза Абдул-Галимовна