Нохчийн мотт «Urok95ru» (Саралиева Хеда Асланбековна, 5 класс).
Урокан цIе: СатуевгIеран Джунидан Хьусайн кхолларалла. «Лаьмнийн къоналла». Пейзажех, стихотворенин барамех лаьцна.
в кадре: —Де дика хуьлда шун!
—Вай дIахьур йу вешан рогIера урок. ХIокху урокехь вай дуьйцур ду Сатуев Хьусайнан кхоллараллех лаьцна, йийцаре йийр йу «Лаьмнийн къоналла» цIе йолу стихотворени.
Слайд
(I939-I995)
«Тийсалуш, пелвуьйлуш, вогIу со хьалха,
Хала ду, хала бу дахаран некъ.
Йерриге Iалашо – кIант хилар халкъан,
Вер ву со муьлххачу дуьхьалонах чекх»
— Хьалха-Мартан районерчу Iалхан – Йуьртахь вина Сатуев Хьусайн.
Бераллин хенахь дуьйна нохчийн халкъан туьйранаш, иллеш, хьалхалера шира дийцарш а чIогIа самукъадолуш, лорий ладугIуш Iамадора Хьусайна.
-Хьусайнан ненаваша Iала халкъан барта кхолларалла дика хууш, воккха говзанча вара. Цо доккха дакъа лецира хинволчу поэтан кхетам, шорбеш кхиорехь.
-Ишколехь доьшуш волчу хенахь а боккхачу безамца йоьшура Хьусайна исбаьхьаллин литература. Ишколехь дешна ваьлча хьехархойн институте деша вахара иза, шена бераш дукхадезаш хиларна.
в кадре: — Цуьнан дукхахдолу дахар берашца доьзна дара, хьехархо вара иза. Цу балхо цуьнан йоккха таро хилийтира, хьехархочун а, поэтан а корматаллин говзалла Iамийна, халкъана царах пайда хилийта.
— Хьусайн стихаш йазйан волавелира I958-чу шарахь. ХIетахь дуьйна цо арахецна дуккха а стихийн гуларш.
ХIинца вай шуна йовзийтур йу «Лаьмнийн къоналла» стихотворени.
Лаьмнийн къоналла
слайд:
Винчу махка бIаьсте кхечи
Хазчу йоIал хаза ша.
Шеца кхайкхи зевне хьеший-
ЦIенчу иллин олхазарш.
Къона нана-бIаьсте хьийза.
Лаьмнийн хIусам къагайеш
ЧIана дитташ зазца хийци,
Комаьрша куьг кхачадеш.
Дуьне денди, духар цIинди,
Кхоьлли безам зезагийн.
Массо даг чу ирсан цинцаш ,
Зазаш санна, дегади.
КIентий кхуьу дахар хаздан,
Токхо кечйи кханенна.
Бовха безам хьоьга бахна,
ХIай сан лаьмнийн къоналла!
в кадре: — «Лаьмнийн къоналла» цIе йолчу шен стихотворенехь Сатуев Хьусайна Нохчийчоьнан лаьмнашкахь, йарташкахь бIаьсте тIейарца денлуш, хазлуш долчу Iаламан сурт гайтина.
— Цуьнан дендалар гойтуш, иштта дешнаш даладо поэто:
Слайд:
БIаьсте кхечи,
Зевне хьеший кхайкхи,
Дитташа заза хийци,
Духар цIинди,
Дагчу ирсан цинцаш дегади.
в кадре: — Иштта исбаьхьа хIоьттинчу бIаьстенан суьрто вайн дегнашкахь даккхийдеран, хазахетаран ойланаш кхуллу.
Слайд:
- Муха гайтина поэто хазачу бIаьстенан тIейар? Схьалаха цуьнан хазалла гойтуш далийна дустар.
- БIаьсте йолуш лаьмнийн сурт а, Iаламан хазалла а муха гайтина поэто? Билгалйаха и суьрташ хIиттош йалийна эпитеташ.
- Поэтана шен Даймохк безаш хилар стен гойту? Масалшца тIечIагIде шаьш олург.
Слайд: Нийса жоп иштта хир ду.
- БIаьсте тIейар винчу махкахь, хазчу йоIаца дуьстина поэта.
- Iалам дендалар гойтуш иштта дешнаш даладо: бIаьсте кхечи, зевне хьеший кхайкхи, дитташа заза хийци, духар цIинди, дагчу ирсан цинцаш дегади.
- Винчу махка бIаьсте кхечи ,
Хазчу йоIал хаза ша.
Бовха безам хьоьга бахна,
ХIай сан лаьмнийн къоналла!
в кадре: —Нохчийн стих къаьсташ йу шен барамашца а, кхоллайаларца а.
слайд: -Стихотворенин барамаш нохчийн стих кхолларехь шина а, кхаа а дешдекъах лаьтташ хуьлу. Стихан барам билгалбоккхург стихан гIулч (стопа) йу. Шина дешдекъах лаьтташйерг хорей, кхаа дешдекъах лаьтташйерг дактиль йу.
в кадре: — Стихотворени муьлхачу барамехь йу хаа лууш хилча, стихехь тохарш билгал а дохий, стихан гIулчаш къастайо.
-Хьовсур вай Сатуев Хьусайнан «Лаьмнийн къоналла» цIе йолчу беа могIанан цхьана строфах лаьттачу байте. Цунан схема а хIоттош, гIулчаш къастор йу вай.
Слайд
КIентий кхуьу дахар хаздан, Бовха безам хьоьга бахна,
_V_V_V_V _V_V_V_V
Токхо кечйи кханенна. ХIай сан лаьмний къоналла!
_V_V_V _V_V_V
- в кадре: БIаьсте тIейар винчу махкахь, хазчу йоIаца дуьстина поэта.
-Поэтически произведени кхоллар самукъане, амма шена тIехь къахьега дезаш болх бу. Цара бовзуьйту вайна поэтин тап-тайпана болу дахаран хьежамаш.
-Вайна девзи Сатуев Хьусайнан дахар а, кхолларалла а, йийцаре йи «Лаьмнийн къоналла» цIе йолу цуьнан стихотворени а.
-Халкъан Iер-дахарх лаьцна, дIадахнарг довзуьйтуш, серло хилла лаьтта вайн йаздархой, луур дар-кха нохчийчохь алсамйолийла и нуьре серлонаш, цара хазйойла вайн къоман бIаьстенаш.
Iодика йойла шун, марша Iойла!
2-гIа дакъа.
Хаарш –зер (тренажер)
нийсаниг харжа
I. Сатуев Хьусайна йазйина стих билгал йаккха?
а) «Гуйренан тхи». б) «Седарчийн буьйса».
в) «Чов йина илли» . г) «Дайн латта».
2. Ишколехь дешначул тIаьхьа мичахь дешна Сатуев Хьусайна?
а)Рабфак
б) Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан университет филологин факультетехь
в) Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан хьехархойн институт .
г) Литертурни институтехь
3. Муьлхачу шарахь арайийла йолало Сатуев Хьусайнан стихийн, поэмийн гуларш, билгалдаккха терахь .
а) I990.
б) I958.
в) I954.
г) I979.
4. Сатуев Хьусайни стихийн , поэмий гуларийн цIераш билгалйаха.
а) «БIаьстенан мукъамаш», «Дахаран абат»,«Чов йина илли» .
б) «Абубешар», «Дурдий, Даргий», «ГIирмсолтас йаьккхина са», «ДIа – коч, схьа – коч», «Хингал» , «Совдаттий, Дауддий», «Бож-Iела», «Лийрбоцурш».
в) «Гила», «ТIамна дуьхьал», «Безаман эшарш» ,«Велларг денвар», «Даймехкан зIаьнарш» , «Дагчуьра суйнаш» , «Йовш йоцу цIе» ,«Бакъдерг», «Лаьттан бос» , «Сирла суьйре».
г) «Безаммий, шаьлтий» , «Дог дохден цIе» , «Ламанийн хьостанаш», «Симфония гор» , «Даймехкан некъаш», «Цхьа-ши дош» .