Урок №18 Юххедиллар

Юххедиллар къастаман ша-тайпа форма ю. Иза ц1ердашах кхолладелла. Юххедилларо гойту адамийн говзалла, тайпа, корматалла, гергарло, къам. Ц1ердешнаш кхетаме а, кхетамза хуьлу. Адамех лаьцна долу ц1ердешнаш  кхетаме лору:йо1,да,нус,ваша,лулахой.
Кхидолу ц1ердешнаш кхетамза ду:стигал, лаам,дикалла,вахар, аре, лам,етт,эмкал.  
Масала:
халкъ— турпалхо
йо1-дешархо,
к1ант-бено,
лор Малика,
хи Соьлжа.
Юххедиллар ша билгалдечу дашна хьалха а, т1ехьа а лаьтташ хила тарло.
Масала:
Шела-г1ала (дуста: г1ала Шела).
Газет «Даймохк», Муса-хьехархо.
Юххедиллар газетийн, журналийн, предприятийн, исбаьхьа произведенийн и. д1.кх. ц1ерш елахь, уьш даккхийчу элпашца яздо, кавычкаш юккъе а оьцу.
Масала:
журнал «Орга»,
газета «Васт»,
роман «Лаьмнашкахь ткъес».
цхьаьнакхетарралла «Нурэнерго»
Юххедиллар долаххьий, юкъарий х1уманийн ц1ерах лаьтташ делахь (адам доцчу кхечу х1уманийн ц1ерш) долахь долу дош юх­хедиллар лору. Юкъара ц1е юххедиллар лору, нагахь санна цуьнца адамийн ц1е (фамили) елахь.
Масала:
Котар-юрт,
журнал «Стела1ад».
к1ант Рустам,
нус Элина,
марда Муса,
марнана 1айнаъ.
Юххедилларехь долахь ц1е хьалхаpa елахь, царна юккъе дефис юьллу:
Терк-хи Казань-г1ала, Назрань-г1ала (дуста: хи Терк, г1ала Казань, г1ала Назрань)
Юххедилларехь ший а дош юкъара делахъ, цар­на юккъе дефис юьллу:
йо1-хьехархо,
нийсархой-мехкарий,
к1ант-белхало,
седарчий-планеташ,
зударий— къинхьегамхой.
Амма хаа деза юкъарчу дешнех хилла юххедиллар а, билгалден дош а нисделча,хьалха лаьтташ дерг юххедиллар хилар, цул т1аьхьа дерг цо билгалден дош хилар:
йо1-дешархо
дешархо-йо1
француз-хьехархо
хьехархо — француз
Билгалдаккхар. Юххедиллар а, шишша цхьаьна лела ц1ердешнаш а вовшех къасто хаа деза.Уьш  вовшех къаьста, юххедилларо шеца долчу ц1ердешан билгало гайтарций, ткъа шишша цхьаьналелачу ц1ердешнаша, цхьаммо вукхуьнан билгало ца гойтуш, шина а декъан дагардар гайтарций.
Масала:
зуда-хьехархо,нана-борз, буц-аре, дин-бекъа(юххедилларш);
да-нана (да а, нана а), кад-1айг (кад а,1айг а), тай-маха (тай а, маха а), де- буьйса (де а, буьйса а) и. д1. кх. шишша цхьаьналела ц1ердешнаш ду.
Х1инца 1амийнарг т1еч1аг1деш болх бийр бу вай.
1.Билгалдохур ду вай юххедилларш, оьшуш йолу хьаьркаш  х1иттош:
Амма нана г1аз шен к1орни а йитина т1аьхьра яла дагахь яцара.
Нохчаша т1емалоша дерриг а дуьненна а д1агайтина шайгара хьуьнарш а, турпалалла а, доьналла а.
Керлачу шарца бераш декъалдан баьхкира майданаГ1ура дада а,Лайн аьзни а.
Бераша  дешархоша даима а доьшу газета  Даймохк,  журнал  Стела1ад.
Дог1анаш иштта саццаза эхахь, Терк  хи  т1едала кхерам бу.
Т1едиллар нийса иштта хир ду:
Амма нана-г1аз, шен к1орни а йитина, т1аьхьара  яла дагахь  яцара.
Нохчаша -т1емалоша дерриге  дуьненна а д1агайтина шайгара  хьуьнарш а, турпалалла а, доьналла а.
Бераша-дешархоша  даима а доьшу газета  «Даймохк» , журнал «Стела1ад»
Дог1анаш иштта саццаза эхахь, Терк -хи т1едала кхерам бу.
Тахана  вайна  девзи  юххедиллар –иза ц1ердашах кхолладелла хилар а,ша билгалдечу дашна хьалха а, т1ехьа а лаьтташ хилар, иштта  юххедилларехь сацаран хьаьркаш х1итторан бакъонаша евзи .
Цу т1ехь вай урок ерзор ю .
 
 
 
 
                                                                   Тест
1.Поэта Х. Эдиловс  цхьаьнакхетарехь  шен стихаш йийшира. Кху предложенехь юххедиллар:
1) Х.Эдиловс
2) стихаш
3) поэта
 
2. Юххедиллар   ду:
1) ч1ир-гамо
2) зуда-хьехархо
3) тай-маха
 
3.Дефис юьллу:
1) нийсархой  мехкарий
2)  хи Соьлжа
3 )журнал «Орга»
 
Пайдаэцна литература
1. З.Д Джамалханов, Т.М. Вагапова, Я.У. Эсхаджиев «Нохчийн мотт 8-9 классашна. Соьлжа-г1ала ГУП «Книжное издательство» 2007г.
2.Эдилов С.Э. Самукъане грамматика 5-11 классана дешаран пособиГрозный«Арфа-Пресс» 2010г.
 
3.Исмаилов А. «Дош» Соьлжа-г1ала  2012г.
4.Эсхаджиев Я.У. «Юккъерчу школехь нохчийн меттан орфографи а, пунктуаци а 1амор». Грозный    «Альфа-Пресс» 2010г.

Close
Яндекс.Метрика